Update november 2021 .
Dit is een blog dat we schreven in 2019. En het recht op demonstreren blijft actueel en staat nog steeds onder druk. Begin november won Amnesty een belangrijke rechtszaak tegen het inperken van een demonstratie in Maastricht. En er was het veel bekritiseerde politie optreden rond het Woonprotest in Rotterdam. Lees hier het onderzoek van NRC journalist Arjen van Veelen naar wat er gebeurde en het zwartboek dat de organisatoren aanboden aan de gemeente. Demonstreren is een recht, maar een recht dat onderdruk staat. Wil je als organisator van een demonstratie advies krijgen hoe dat recht te verdedigen, klop tijdig bij ons aan.
Over demonstreren. Over het recht op demonstratie verdedigen, en over je rechten als demonstrant.
Om met het begin te beginnen. We hebben in Nederland een grondwettelijk recht op protest!
Elke burger zou er goed aan te doen om dat niet als een geschenk te beschouwen. Er is in de meest letterlijke zin van het woord gevochten om dit recht te krijgen. Burgers hebben het weten af te dwingen bij de machthebbers. En dat was niet voor de lol. Burgers wilden niet alleen een middel hebben om hun onvrede te uiten. Ze wilden vooral een politiek machtsmiddel hebben om daadwerkelijk verandering af te dwingen. De demonstratie zoals we die nu kennen is een ritueel. Het is ontstaan uit de vaak rumoerige en gewelddadige volksoplopen in middeleeuwse steden. Deze groepen burgers die door met een massa de straat op te gaan en verhaal gaan halen bij de machthebbers waren zo gevaarlijk dat machthebbers de neiging hadden naar ze te luisteren om de rust te herstellen. In zekere zin is de demonstratie dit nog steeds. Je gaat de straat op om luid en duidelijk te laten zien en horen dat je standpunt veel steun heeft. Een demonstratie is een politiek dreigement. Tegenwoordig vaak vreedzaam, maar nog steeds een middel dat voor autoriteiten lastig te negeren is.
En zolang het recht op demonstreren bestaat, hebben de autoritaire politici geprobeerd het in te perken en te beknotten. Voor het beschermen van de openbare orde, maar uiteraard ook voor het beschermen van de status quo. Er is daarom altijd gedoe geweest over wat er wel en niet mag op een demonstratie.
Het recht om op een vreedzame wijze met een groep mensen je mening kenbaar maken (oftewel demonstreren) is vastgelegd in de Nederlandse grondwet:
*Het recht tot vergadering en betoging wordt erkend, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.
*De wet kan regels stellen ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden.
Dat betekent ook dat de politie en de burgemeester (die over de openbare orde in een gemeente gaat) alleen bij hoge uitzondering en in bijzondere gevallen beperkingen mag opleggen aan vreedzaam protest. Er is geen vergunning voor nodig. Wel heeft de burgemeester graag dat je vooraf meldt dat er een protest is, zodat de politie in staat is om zich daar op voor te bereiden om alles in goede banen te leiden. Dat zou uitgelegd moeten worden als er voor zorgen dat het protest door kan gaan zonder dat de openbare orde, de verkeersveiligheid of de volksgezondheid in gevaar komt. Zo is enkele malen geprobeerd om demonstraties van racistische groepen te verbieden, maar dat heeft voor de rechter nooit stand gehouden.
In elke gemeente is er een Algemene Politie Verordening (APV) waar in vaak regels te vinden zijn zoals hoe lang van je een demonstratie vooraf kenbaar moet maken, het niet mee mogen nemen van stokken die als slagwapen gebruikt kunnen worden en over versterkt geluid of gezichtsbedekking. Het verschilt per gemeente. Landelijk is het vastgelegd in de Wet Openbare Manifestaties Tot zo ver de theorie. De praktijk, is – zoals vaker – weerbarstiger.
De praktijk is dat in heel veel gevallen de burgemeester en de politie allerlei beperkingen op proberen te leggen aan demonstraties en je verschillend behandelen op basis van je reputatie. Vaak op een manier die het grondrecht op protest schendt en juridisch niet hard te maken is. Mede door een fors aantal klachten schreef de Nationale Ombudsman deze ‘Demonstratiekaart‘
Het recht om te demonstreren en de daarmee samenhangende vrijheid van meningsuiting lijken onder druk te staan in Nederland. PILP NJCM Het Public Interest Litigation Project (PILP), is een onderdeel van het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten (NJCM). Je kunt bij ze aankloppen voor juridisch advies en strategische procedures tegen de inperking van het demonstratierecht.
Hoe pak je het aan?
Vooraf overleg om afspraken met de gemeente en de politie te maken is heel gewoon. Er worden zaken afgestemd als een route, maatregelen die de organisatie kan nemen om te voorkomen dat het uit de hand loopt en contacten over en weer. Als dat lukt is dat mooi. Het maakt de kans groter dat je demonstratie vlekkeloos verloopt. Vaak weet de politie meer als jij over bijvoorbeeld een wegopbreking die je wilt omzeilen of een kermis.
Het is alleen geen plicht om met de politie in gesprek te gaan. Volgens internationale en nationale regels is zelfs het ontbreken van een kennisgeving op zichzelf geen reden voor een verbod of andere beperkende maatregelen. Soms merk je dat er geprobeerd wordt om je beperkingen op te leggen die te ver gaan. Bemoeienis met leuzen die meegedragen worden zoals onlangs bij een anti zwarte piet protest in Limburg, het afraden je protest te organiseren of zelfs het wegzetten van je demonstratie op een plek die het protest totaal onzichtbaar maakt en worden ingesloten tussen hekken. Het is allemaal gebeurd. Ons advies: laat je niet bang maken, ken je rechten en vecht het desnoods aan bij de rechter.
Soms zetten burgemeesters noodverordeningen in als ze bang zijn voor wanordelijkheden. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de intocht van Sinterklaas (en zijn zwarte Pieten) in Maassluis. De burgemeester deed dit, bleek achteraf, omdat de inlichtingendiensten vreesden voor confrontaties tussen voor- en tegenstanders, en tussen wat de AIVD ziet als extreemlinkse en extreemrechtse groepen. Daarom werden forse restricties opgelegd aan het recht op demonstratie. De Neonazistische NVU besloot daar in mee te gaan en belandde op een demonstratievak tussen 4 hekken. De anti-zwarte Piet activisten besloten daarom om maar helemaal geen demonstratie aan te vragen, maar hadden vooraf deze verklaring verspreid waarin ze hun vreedzame intenties duidelijk maakten. Niettemin werden ze in Rotterdam allemaal hardhandig gearresteerd. Enkele individuele activisten liepen rond in Maassluis en werden ook opgepakt of verwijderd. Ondanks het feit dat rechters de politie al ettelijke keren op de vingers had getikt. Als individu ben je geen demonstratie en mag je overal zonder enige restrictie je mening uiten. Amnesty International had forse kritiek op de gang van zaken en noemde de reactie van de autoriteiten disproportioneel.
De stad waar het meest gedemonstreerd wordt, is uiteraard Den Haag. Soms meerdere keren per dag. Zeker op het Plein voor het Tweede Kamer gebouw is er elke dag wel wat. Er is ook geen stad waar de gemeente zoveel restricties oplegt en waar de politie zo vaak over de schreef gaat als Den Haag. Politiekorps Haaglanden is notoir autoritair en repressief. Mede daarom schreven de Haagse Stadspartij en Buro Jansen en Jansen dit uitgebreide onderzoek
En als het toch mis gaat?
Je hebt bewust of onbewust de regels overtreden en de ME grijpt in. Je begeeft je daarmee in een lange en eerbiedwaardige traditie. Maarten Luther King, Gandhi, Greenpeace activisten, filosoof Voltaire, activist Malcom X, filmsterren als George Clooney en Martin Sheen en politicus Bernie Sanders werden allemaal tijdens protest opgepakt. Vaak waren ze daar ook op uit. Een arrestatie trekt media aandacht, laat zien dat je het echt meent en dat er een conflict is.
Soms gaat dat heel rustig en beheerst, en wil de politie alleen specifieke mensen hebben die de regels over treden. Soms geeft de politie je de ruimte om een demonstratie te ontbinden (oftewel uiteen te gaan). Soms wordt er besloten een hele groep op te pakken. Soms gaat het vreedzaam, maar vaak gaat het ruw en heeft de ME het recht om gepast geweld te gebruiken om je uiteen te drijven. Hoe hard dat gaat is vaak afhankelijk van je reputatie en je eigen gedrag richting politie. Een boze groep migranten jongeren zal anders behandeld worden als een groep mokkende bejaarde makelaars.
Wat zijn je rechten als je gearresteerd wordt?
Ten eerste: je kan er voor kiezen je identiteit niet kenbaar te maken (je blijft anoniem, ‘NN’). Ten tweede: verklaar niets over jezelf of anderen tijdens het politieverhoor. Je hebt het recht je eigen advocaat te spreken, ook voordat de politie je gaat verhoren. Vanaf het moment dat je om je advocaat hebt gevraagd en deze is ingelicht, moet hij of zij 2 uur de tijd krijgen om je te komen bezoeken. Dit geldt niet als je wordt gearresteerd voor een overtreding. Je kan dan namelijk niet in verzekering worden gesteld en daarmee heb je ook niet het recht een advocaat te spreken. Je moet dan na 6 uur (of 12 uur als je je identiteit niet kenbaar wilt maken) worden vrijgelaten. Let op: de uren tussen 12 uur ‘s nachts en 9 uur ’s ochtends tellen niet mee, dus in totaal kan dit oplopen tot 21 uur! Zowel bij je eerste verhoor als bij inverzekeringstelling heb je het recht je eigen advocaat te spreken. Maar je moet dan wel twee keer om deze advocaat vragen. Vraag je bij het eerste verhoor wel om je eigen advocaat, maar niet als je in verzekering wordt gesteld, dan krijg je alsnog een piketadvocaat (een advocaat van dienst). Voor alle gevallen waarin je in verzekering wordt gesteld geldt dat je maximaal 3 dagen en 15 uur kan worden vastgehouden voordat je wordt voorgeleid. Dat betekent dat een rechter verder gaat beslissen of je nog langer vastgehouden mag worden.
Het kan ook zijn dat als je anoniem blijft, je in vreemdelingenbewaring wordt gesteld. De politie kan dit doen door te beweren dat je wel eens ‘illegaal’ zou kunnen zijn en daarom het land moet worden uitgezet. Ook hier geldt: eis je eigen advocaat te spreken te krijgen!
Weet je als organisator van een demonstratie dat het risico op arrestatie groot is, organiseer dan een eigen advocaat en vraag die vooraf om advies en een ‘arrestanten support groep‘.
Voor een idee over hoe het er in de praktijk aan toe gaat, lees deze column van Sunny Bergman.
Voor meer vragen, advies en training rond activisme, het organiseren van een demonstratie neem contact op met https://www.stroomversnellers.org/
